भुलेश्वर मंदिर (Bhuleshwar Temple) हे महाराष्ट्रातील भगवान शिवाचे एक प्राचीन मंदिर आहे. महाराष्ट्रातील ‘यवत’ नावाच्या एका छोट्याशा गावात एका छोट्या टेकडीवर वसलेले हे मंदिर पुणे शहरापासून ५४ किमी अंतरावर आहे.
मंदिरातील शांत आणि थंड वातावरण भक्तांना प्रार्थना करण्यासाठी एक शांत अनुभव देते.
मंदिराच्या भिंतींवर दिसणारे शास्त्रीय दगडी कोरीवकाम मंदिराला पुरातन आणि ऐतिहासिक अनुभव देते.
संपूर्ण महाराष्ट्र आणि आजूबाजूच्या प्रदेशातून भाविक मंदिराला भेट देतात. तसेच याला ऐतिहासिक संशोधक आणि प्राचीन-वास्तूकलेचे रसिक सुध्दा भेट देतात.
भुलेश्वर मंदिराचा (Bhuleshwar Temple) इतिहास
प्राचीन कथांनुसार, भगवान शिव येथे ध्यान करण्यासाठी आले होते. मग देवी पार्वती, आदिवासी स्त्रीच्या वेशभूषेत शिवाला मोहित करण्यासाठी नाचली आणि तो तिच्या सौंदर्याकडे आकर्षित झाला. शेवटी त्यांनी कैलास पर्वतावर जाऊन लग्न केले.
शिव पार्वतीकडे आकर्षित झाले, म्हणून शिवाचे दुसरे नाव पडले – भुलेश्वर. म्हणून मंदिराचे नाव भुलेश्वर आहे.
भुलेश्वर मंदिर अलीकडे संरक्षित देवस्थान म्हणून ओळखले जाते. तेराव्या शतकात देवगिरीकर यादवांच्या कारकिर्दीत महाराष्ट्रात अनेक हेमाडपंती मंदिरे निर्माण करण्यात आली. याच शतकाच्या मध्यास भुलेश्वर मंदिराचे बांधकाम झाले असावे.
मंदिर हा मूळचा मंगलगड नावाचा किल्ला होता आणि तो दौलतमंगल किल्ला म्हणूनही ओळखला जातो. नंतर मंदिरावर मुस्लिम शासक औरंगजेबाने आक्रमण केले आणि पुन्हा बांधले गेले.
१७ व्या शतकात मुरार जगदेव यांनी किल्ला बांधला होता. त्यांनी भुलेश्वर मंदिराच्या टेकडीवर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि शहराचे दर्शन घेण्यासाठी किल्ला बांधला.
मंदिराच्या प्रवेशद्वाराला “गायमुखी” असे म्हणतात जे शिवाजी महाराजांच्या काळातील आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत मुस्लिम कामगारांनी या शिल्पांची पुनर्बांधणी केली. आक्रमणाचा प्रभाव आजपर्यंत जाणवू शकतो कारण आपण दोन्ही बाजूंनी वर जाण्यासाठी छुपे प्रवेशद्वार आणि पायऱ्या पाहू शकतो, एक अतिशय अरुंद रस्ता देखील आहे जो आपल्याला मंदिराच्या खोलवर घेऊन जातो.
अजूनही मंदिराच्या आत अनेक विद्रूप पुतळे आपल्याला दिसतात, औरंगजेबांच्या माणसांनी हे नुकसान केले. हिंदू कलेला आव्हान देण्याचा हा प्रयत्न होता.
या छोट्या छोट्या गोष्टी मंदिराच्या तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी आणखी एक मुघल आक्रमण रोखण्यासाठी केलेल्या उपाययोजना दर्शवतात.
प्रत्येक भिंतीवर शिल्पे दिसतात. दुर्दैवाने, या सर्व शिल्पांवर हातोड्याच्या खुणा आहेत. मुस्लिम आक्रमकांनी सुंदर मूर्तींवर त्यांच्या जखमांच्या रूपात सोडल्या आहेत.
भुलेश्वर मंदिराची (Bhuleshwar Temple) वास्तुकला
हे मंदिर सुंदर कोरीव कामांनी भरलेले आहे – प्रवेशद्वारावर, आतील भिंतींवर, बाहेरील भिंतींवर, खांब इ. – इतक्या गुंतागुंतीच्या आणि अचूकतेने की हे मंदिर खरोखरच मानवाने बांधले आहे का!
भुलेश्वर मंदिर काळ्या बेसाल्ट खडकापासून बनवलेले आहे (एलोरा येथील कैलासनाथ मंदिराचे) जे विशेषतः मंदिर बांधण्यासाठी आणले गेले होते. हा खडक आजूबाजूला दिसणार्‍या इतर तपकिरी रंगाच्या बेसाल्टपेक्षा वेगळा आहे.
मंदिराच्या गर्भगृहात पाच शिवलिंगे आहेत. ती एका खंदकात लपविली असल्यामुळे फक्त प्रकाशात दिसू शकतात. या मंदिरात देवी लक्ष्मी, भगवान विष्णू आणि भगवान महादेव देखील आहेत.
मंदिरात स्त्रीच्या वेशभूषेत गणपतीची मूर्ती आहे आणि त्याला गणेश्वरी, लंबोदरी किंवा गणेशयानी असे म्हटले जाते.
अर्धखुला मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह असा या मंदिराचा तलविन्यास आहे. या मंदिरासमोर नंदीमंडपही आहे. गर्भगृहाच्या बाह्यभिंतीवर पाच देवकोष्ठे तर अंतराळाच्या बाह्यभिंतीवर दोन देवकोष्ठे आहेत. अर्धखुल्या मंडपाच्या खालच्या थरावर सिंह आणि हत्ती तर वरच्या थरावर पुराणकथांमधील दृश्ये कोरलेली आहेत.
मंदिराच्या आवाराभोवती असलेल्या भिंतीला सोळा देवकुलिका आहेत.
मंदिराची रचना
मंदिराची रचना पारंपारिक असून भिंतींवर सुंदर नक्षीकाम केलेले आहे. मंदिराच्या भिंतींवर अनेक देवतांच्या आणि पौराणिक पात्रांच्या मूर्ती कोरलेल्या दिसतात.
मंदिराच्या प्रवेशद्वारापासून उजवीकडे. मंदिराच्या बाह्यभागात आश्चर्यकारकपणे मुघल स्थापत्य शैली आहे. गोलाकार घुमट आणि मिनार सारख्या इस्लामिक वास्तुकलेशी साधर्म्य असल्यामुळे ते मंदिरापेक्षा मशिद म्हणून अधिक दिसते.
मंदिराच्या भिंतीवरील शिल्पांचे कोरीवकाम व मूर्तिकाम अद्वितीय आहे. या मंदिराची वास्तुशैली दक्षिणेकडील होयसळ मंदिराप्रमाणे आयताकृती व पाकळ्यासदृश आहे. इतर हेमाडपंती मंदिरांच्या तुलनेत या मंदिरातील शिल्परचना अधिक उच्च प्रतीची आहे. पूर्वाभिमुख असलेल्या या मंदिराच्या बाहेरील प्राकाराची रचना उत्तरेतील जैन मंदिरांच्या धर्तीवर आहे.
या शिवमंदिरास भुलेश्वर-महादेव किंवा यवतेश्वर असेही म्हणतात. या मंदिरात महाशिवरात्रीच्या वेळी मोठी गर्दी होते. एक स्थानिक मान्यता अशी आहे की जेव्हा भगवान शंकराला गोड वस्तूंनी भरलेला नेवैद्य अर्पण केला जातो तेव्हा त्यातील काही भाग गायब होतो. मात्र याला कोणताही शास्त्रीय आधार नाही.
शहाजीराजे यांच्या सुपे परगण्यातील हे ठिकाण असून राजामाता जिजाऊ बालशिवबाला घेऊन येत असत. सुरवातीला हा गड निजामाचा सरदार मुरारजोगदेव याच्याकड़े होता. पुणे जाळल्यावर प्रांताचा कारभार मामले दौलत मंगळ भुलेश्वर येथून होत होता.
भुलेश्वर मंदिराची वेळ
भुलेश्वर मंदिराची वेळ पहाटे ५ ते रात्री ९. यावेळी भगवान शंकराची आराधना केली जाते.
भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ
मे आणि सप्टेंबरमध्ये पक्षी जवळच्या नारायणबेट टेकडीवर स्थलांतर करतात. पक्षीनिरीक्षणासाठी हि खूप चांगली वेळ आहे.
कसे पोहोचायचे
पुणे-सोलापूर महामार्गावर यवत गावापासून अवघ्या १० कि.मी.
येथे जाण्यासाठी पर्यटक सहसा महामार्ग ओलांडून खाजगी कार आणि कॅब घेतात.
पुण्याहून स्वारगेट बस स्थानकासाठी नियमित बसेस आहेत. टेकडीवर असल्याने मंदिर दुरूनच दिसते.
